Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: bezok. bronić się; ~ cz. ter. lp 1. os. bronię się; 3. os. broni się; lm 1. os. broniemy się; 2. os. bronicie się; 3. os. bronią się; ~ cz. prze. lp m 1. os. broniłem się; 3. os. bronił się; ż 1. os. broniła się; n 3. os. broniło się; lm mos 3. os. bronili się; ~ cz. zaprze. lm mos 3. os. bronili się byli; ~ cz. przy. złoż. lp zneut 3. os. będzie się bronić; lm zneut 1. os. będziemy się bronić; ~ tr. rozk. lp 2. os. broń się; ~ tr. przyp. lp m 1. os. broniłbym się; 3. os. broniłby się; lm mos 3. os. broniliby się; nmos 3. os. broniłyby się; ~ tr. przyp. prze. lp m 2. os. broniłbyś się był; ~ im. wsp. broniąc się; ~ im. uprz. broniwszy się

Znaczenia:

1. »o człowieku lub zwierzęciu: walczyć we własnej obronie, przyjmować postawę obronną wobec kogo czego«: Przy miejscach polistych a suchych owad mniej jadowity i wielki niż przy wilgotnych, który źrzebię młode, bronić się nie mogące i nieumiejętne, bardzo trapi, niemało krwie dobrej z niego wyciągając a do schnienia przyprawiając. DorHipTur 55. Bronię się/ Defendo vim [..] defendo me telo [..] Prohibeo à me vim [...] Vim vi repello: vim repello [...] Defendare se ab hostibus [...]. Kn 46. [Ptaszęta] Bronić się nie mogą/ chyba pisklywym głosem. MijInter 5. Ten Mur [chiński] zbudował Krol Thesinenson, broniąc się Tátárom wojnę częstą przeciwko sobie toczącym. UffDekArch 2. Owce nie máią żadney z nátury broniey/ ktorąby się nieprzyiaciołom swoim broniły/ áni rogow ostrych/ áni pázurow/ áni kopyt mocnych. StarKaz II, 92. [Rebelianci w Kandii] Czekac máią ná przyiażd nowego Hetmaná/ od ktorego spodziewáią się assystencyey/ áby się mogli w domách swoich od impeticyey Tureckiey bronic. MerkPol 308. [Mówi Sobieski do Raduła] Skoro na Wołyniu usłyszą Tatary Zgadni coby wprzod czynic, czy się ordzie bronic Czy Kozacką swąwolą, iako mowisz skromic. PotWoj 184. I iednostáynie wybadawszy z siebie Zdánia, przyrzekli bronic się wpotrzebie [ojcowie w klasztorze]. OblJasGór 13v. Uznali wszyscy, że się pierwey bronic trzeba od Szweda. HistBun 50. Wszesciu godzinach wzielismy Klasztor Iezuicki wktorymsię oni [Kozacy] bronili. DrobTuszInf 22-23. Obywatele Sagunscy od Annibala oblęzeniem scisnieni y srodze uciemięzeni, poki im tylko wszelkich sił stawało, poty Rzymowi Wiary dotrzymuiąc, a nieprzyiaciela Rzymskiego do Miasta swego nieprzyimuiąc, męznie sie bronili. SzołHist 18v. Chcąc ich [bandytów we Włoszech za czasów Sykstusa V] usmierzyc liczne regimenty na nich po lasach rozsyłano ale nie tylko im uczynic nic nie mozono ale wielu swoich utracili, ktorych broniąc się połozyli. HistŚwież 205. Nie tylko bronić się przeciwko nieprzyiacielowi nie możemy ale nawet od samegoż Woyska naszego nie iesteśmy beśpieczni. LeszczStGłos 111.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bronić się do ostatniego (sz. zm.) »bronić się do końca, nie poddawać się«: Gdy go nasi napędzili, umknął się do Miasta, tam się zawarł Ostrogi zarąbał, Czernią wały osadził, y do ostatniego bronić się rezolwował. HistBun 8. My dufaiąc Bogu bronicsię dostatniego [!] będziemy. HistBun 11. Ale oblężeni Kamieńszczanie znaiąc Chmielnickiego sztuki odpisali mu rezolwuiąc się bronic do ostatniego. HistBun 25v. Przeor, maiąc na ten czas w klasztorze swoim sto Zakonnikow iako tez y Zamoyski z Szlachtą inszą, bynaymniey tego nie słuchali, ale się przy Protekcyi Cudowney Matki Boskiey Bronic do ostatniego deklarowali. HistBun 36. ◆ bronić się do krwie ostatniej »bronić się do końca, nie poddawać się«: A przecię ma bydź taka w nas ochota Ze niekochaiąc tak o slep zywota Iako naydłuzeÿ bronic się mozęmÿ, Do Krwie ostatnieÿ, poki tylko thnięmÿ. OblJasGór 131v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Zołotarenko Hetman Siwierski, tak się pisze, podac się niechce, alie bronic asz do upadłey. VorLetSkarb 267.

◼ Przenośnie: ◼ Ieszcze będziemy: skoro krwáwe Woyny miną Chwalić Bogá w pokoiu, pod iego Iániną. Obroci się do Ręku, z nog Tarcz Polskiey młodzi, Niechay się gdzieś piętámi, bronią Scyopodzi. PotPocz 47.

2. »strzec się przed kim czym, opierać się komu czemu, osłaniać się od kogo czego«: Insze zwierzętá dla swey obrony z przyrodzenia máią naczynie/ ktoremi się bronią od szkod: ábo rogi/ iáko ielenie/ woły: ábo kły/ iáko wilcy/ psi/ wieprze. PetrSEk 48. Wysokie tamy suł niesprácowány [Altyn]/ Broniąc się wodzie/ co ie podlewáłá. TasKochGoff 439. Włosy głowy tey [Chrystusa] czarne: bo ácz grzechu nie miáł/ ále podobieństwá ciáłá grzésznego nie bronił się wziąć. BirkNiedz 19. Igrał z dziewczyną parobek na sienie, Ona się jednak broniła uczenie I groziła mu nie skarżyć przed panią, Ale mu przebić łeb siana wiązanią. MorszAUtwKuk 311. Náprzod Ksiązeci ludzie z Chorągwiámi Idą [do szturmu], á idąc bale nád głowámi Dębowe wielkie do Kupy spoili, Aby się nimi Kámięniom bronili. OblJasGór 90. Nie trzebá się tedy zwyczaiem bronić przeciw prawdzie gdyż prawda iest więtsza y zacnieysza nisz zwyczay. WisCzar 12. Na tym sejmiku dyrektorem był jp. Kryszpin podczaszy w. księstwa lit., na na którym unanimiter et nemine reclamante sprzysięgaliśmy się przy wierze świętéj, przy wolności i unii z Koroną vitam et sanguinem broniąc wolności, a broniąc się tym, ktorzy oną abutuntur. ZawiszaPam 48. DE'FENDRE [...] *Strzedz się pieszczot czyich bronić się od nich. DanKolaDyk I, 428.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Iáko kto możé broni się. KnAd 302.

3. »tłumaczyć się, wymawiać się od czego, odpierać zarzuty, uzasadniać co«: Ięzykiem się bronić nie ták przystoi mężczyznom iáko białymgłowom. StarPopr 48. Akádemia Páryska [...] do trzech się osobliwie argumentow vdáłá/ ktoremi się iáko trzema mury ábo wáły/ przeciw mocy teyże stolicy [Apostolskiej] obtoczyć y bronić chciáłá. SzemGrat 81. Bronię się słowy/ vide Wymawiam się. Oczyściam się słowy. Kn 46. Bronię się práwem/ Ius meum allego [...] Rectè ác iure factum defendo [...]. Kn 46. Odpowiadam v práwá/ bronię się. Respondeo [...] vide Spráwuię się v sądu. Kn 604. Drudzy Sliachectwemsię sczycić nięmogą, ktorzy list na Sliachectwo otrzymawszy, maią nasobie sprawy mieyskie[g]o stąnu, ktore stanowi sliacheckiemu nieprzystoią ate statutem są opisane; Żadensię takowym listęm uprawa niebędzie mogł bronic, gdymu Nieslachectwo zadadzą. TrepNekLib 13v. DO KRAMARKI [...] Obwinią cię od pożogi [...] Ty się broń, że od przygody Naczerpasz z oczu mych wody. MorszAUtwKuk 69-70. On [starzec] w niey [Rozuli] zaraz Szpadę utopił y na mieyscu zabił O co nieboraka Starca wzięto do Wiezienia y choc się prawem chciał bronic [...] Musiał [...] głowę poddac katowskiemu mieczowi. HistŚwież 424-425. Nie widzisz tedy W. Pan, że to iest nieforemny pessimae fidei pretext, rwać Seym bez Marszałka elekcyi, a bronić się prawem A 1699. KonSRoz 36. [Cesarz Teodozjusz] Jákiś grzech sprosny popełniwszy bronił y oczyściał się tákże przykłádem Dáwidowym mowiąc: [...] Wszák y Dáwid zgrzeszył. GdacPan 103.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Złé vczyniwszy/ gorzey się wymawia/ broni/ chwali. KnAd 1342. ● Prawdę rzekszy, wiele iest u nas praw takich, ktoremi obiedwie strony mogą się do upadły bronić. KonSRoz 65.